निर्मित सिंचन क्षमता

जल वास्तव-४

निर्मित सिंचन क्षमता

       एखाद्या  प्रकल्पात सिंचन क्षमता निर्माण करणे ही सहजसाध्य गोष्ट नव्हे. त्यासाठी मूळात प्रकल्प पूर्ण व्हायला हवा. प्रकल्प पूर्ण करण्यासाठी अपेक्षित सर्व प्रक्रिया व्यवस्थित पार पाडायला हव्यात. केवळ बांधकामे पूर्ण करणे पुरेसे नाही. ‘प्रकल्प पूर्ण’ करणे म्हणजे नक्की काय ते चौकट क्र.-१ मध्ये दिले आहे.

_____________________________________________________

चौकट -१: केवळ बांधकामे नव्हे तर ‘प्रकल्प पूर्ण’ करणे महत्वाचे

प्रकल्प पूर्ण करणे म्हणजे:

१) बांधकाम व्यवस्थेकडून परिचालन व्यवस्थेकडे हस्तांतरण काटेकोरपणे प्रत्यक्षात पूर्ण होणे

२) कालव्याच्या संकल्पित वहनक्षमतेबाबत प्रत्यक्ष प्रयोगावर आधारित अधिकृत प्रमाणपत्र दिले जाणे

३) प्रकल्पाचे परिचालन सूयोग्य पद्धतीने होण्यासाठी आवश्यक असलेल्या तांत्रिक-सामाजिक-आर्थिक-कायदेशीर प्रक्रिया पूर्ण होणे

४) प्रकल्प पूर्णत्व अहवाल शासनस्तरावर अधिकृतरित्या स्वीकारला जाणे

५) वरील प्रकारे प्रकल्प पूर्ण झाल्याबद्दल पाटबंधारे विभागाने रितसर अधिसूचना काढणे व प्रकल्प समारंभपूर्वक राज्याला अर्पण करणे

एखादा पाटबंधारे प्रकल्प पूर्ण झाला याचा व्यापक दृष्टिकोनातून अर्थ असा घ्यायचा की, त्या प्रकल्पाची जी संकल्पित उद्दिष्टे होती ती पूर्णांशाने साध्य झाली. प्रकल्प नियोजनाचे वेळी प्रकल्प अहवालामध्ये आर्थिक व्यवहार्यतेच्या पुष्टयर्थ जी गृहिते/भाकिते धरलेली/केलेली असतात त्यांची पूर्तता झाल्यानंतरच प्रकल्पाचे इप्सित साध्य झाले असे म्हणता येईल.

संदर्भ: म.ज.व सिं.आयोगाचा अहवाल, जून १९९९, खंड-१, परिच्छेद ५.७ ‘अपूर्ण प्रकल्पांची पूर्तता’

__________________________________________________________________

     वरील चौकटीतील अर्थाने आपले बहुसंख्य सिंचन प्रकल्प आज अपूर्ण आहेत हे दूर्दैवाने कटू सत्य आहे. राजकीय कारणास्तव चक्क अपूर्ण प्रकल्प ‘पूर्ण’ झाला असे जाहीर केले जाते. आणि ‘अशा’ पूर्ण प्रकल्पाची ख-या अर्थाने अस्तित्वात न आलेली सिंचन क्षमता बिनदिक्कतपणे ‘निर्मित’ म्हणून घोषित केली जाते. वितरण व्यवस्थेची कामे अर्धवट असतात. शेतचा-या काढलेल्या नसतात. पाणी लाभक्षेत्रात सर्वत्र पोहोचलेले नसते. इतर प्रक्रियांच्या नावाने तर बोंबच असते. तरीही जे अस्तित्वात आलेच नाही ते आले असे रेटून सांगण्यात येते. निर्मित सिंचन क्षमतेच्या जादुई आकडेवारीची निर्मिती ही अशी होते! हे उघड  गुपित आहे. प्रकल्पिय (संकल्पित) पाणीसाठा व निर्मित सिंचन क्षमता यांची १९९७-९८ ते २०१०-११ या १४ वर्षातील शासकीय ‘घोषित’ आकडेवारी तक्ता क्र. १ मध्ये दिली आहे.

तक्ता-१: प्रकल्पिय (संकल्पित) पाणीसाठा व निर्मित सिंचन क्षमता

       (राज्यस्तरीय मोठे, मध्यम व लघु प्रकल्प)

                                      (पाणीसाठा: दलघमी, सिंचन क्षमता: लक्ष हेक्टर)

वर्ष	पाणीसाठा	मोठे व मध्यम	लघु	एकूण
१९९७-९८	२५५२८	२४.६६	७.६२	३२.२८
१९९८-९९	२६७१२	२६.३२	७.८४	३४.१६
१९९९-००	२६७१६	२६.६५	८.३५	३५.००
२०००-०१	२६७४८	२८.१३	८.९३	३७.०६
२००१-०२	२८०६२	२८.५६	९.१३	३७.६९
२००२-०३	२८७१५	२८.८२	९.३०	३८.१२
२००३-०४	२८८४०	२९.०७	९.५६	३८.६३
२००४-०५	२८८८९	२९.५२	९.६१	३९.१३
२००५-०६	२९११०	३०.१९	९.८४	४०.०३
२००६-०७	२९५३१	३०.७२	१०.६०	४१.३२
२००७-०८	(२९११५) ३०१५३	३१.९६	११.३५	४३.३१
२००८-०९	३३०७१	३३.००	११.८६	४४.८६
२००९-१०	३३२११	३४.१७	१२.१७	४६.३४
२०१०-११	३३३८५	३४.७८	१२.५९	४७.३७

टीप:

१) सप्टेंबर,२००७ ते सप्टेंबर,२०११ अशा ५ सिंचन स्थितीदर्शक अहवालातील माहिती संकलीत करून वरील तक्ता बनवला आहे.

२) प्रकल्पिय (संकल्पित) पाणीसाठा हा ‘एकूण’ का ‘उपयुक्त’ हे संदर्भीय अहवालांत स्पष्ट नाही.

३) सप्टेंबर,२००८ ते सप्टेंबर २०१० अशा तीन अहवालात २००७-२००८ सालचा पाणीसाठा २९११५ असा दाखवण्यात आला आहे. प्रकल्पीय (संकल्पित) पाणीसाठा असा मध्येच कमी होणे अपेक्षित नाही. सप्टेंबर,२०११ च्या अहवालात तो आकडा आता ३०१५३ असा दाखवण्यात आला आहे.

४) प्रकल्पिय (संकल्पित) पाणीसाठा व निर्मित सिंचन क्षमता यात दरवर्षी किती वाढ झाली ते तक्ता-२ मध्ये दिले आहे.

परिस्थिती अजून सूस्पष्ट व्हावी म्हणून तक्ता क्र.२ मध्ये प्रकल्पिय (संकल्पित) पाणीसाठा व निर्मित सिंचन क्षमतेतील वार्षिक वाढ फक्त मुद्दाम दाखवली आहे. तक्त्याखालील टीपा स्वयंस्पष्ट आहेत. दोन आलेखातील ‘द-याखो-या’ सिंचन विकासातील "सातत्य व प्रगती"वर बोलके भाष्य करतात.

तक्ता-२: प्रकल्पिय (संकल्पित) पाणीसाठा व निर्मित सिंचन क्षमतेतील वार्षिक वाढ

                                       (पाणीसाठा: दलघमी, सिंचन क्षमता: हेक्टर)

वर्ष	पाणीसाठा	मोठे व मध्यम	लघु	एकूण
१९९७-९८
१९९८-९९	११८४	१,६६,०००	२२,०००	१,८८,०००
१९९९-००	४	३३,०००	५१,०००	८४,०००
२०००-०१	३२	१,४८,०००	५८,०००	२,०६,०००
२००१-०२	१३१४	४३,०००	२०,०००	६३,०००
२००२-०३	६५३	२६,०००	१७,०००	४३,०००
२००३-०४	१२५	२५,०००	२६,०००	५१,०००
२००४-०५	४९	४५,०००	५,०००	५०,०००
२००५-०६	२२१	६७,०००	२३,०००	९०,०००
२००६-०७	४२१	५३,०००	७६,०००	१,२९,०००
२००७-०८	६३२	१,२४,०००	७५,०००	१,९९,०००
२००८-०९	२९१८	१,०४,०००	५१,०००	१,५५,०००
२००९-१०	१४०	१,१७,०००	३१,०००	१,४८,०००
२०१०-११	१७४	६१,०००	४२,०००	१,०३,०००

टीप: १) उपलब्ध माहिती १९९७-९८ या वर्षापासून असल्यामूळे व या तक्त्यात फक्त वार्षिक वाढ घेतल्यामूळे १९९७-९८ या वर्षात आकडे दिसत नाहीत.

२) प्रकल्पिय (संकल्पित) पाणीसाठयातील वाढ १९९९-००, २०००-०१, २००४-०५ या तीन वर्षात नगण्य; २००३-०४, २००५-०६, २००९-१०, २०१०-११ या चार वर्षात कमी; २००२-०३, २००६-०७, २००७-०८ या तीन वर्षात मध्यम; आणि १९९८-९९, २००१-०२, २००८-०९ या तीन वर्षात भरीव स्वरूपाची आहे.

३) मोठया व मध्यम प्रकल्पांमूळे निर्मित सिंचन क्षमतेत झालेली वाढ १९९९-००, २००१-०२, २००२-०३, २००३-०४, २००४-०५ या पाच वर्षात २५ ते ५० हजार हेक्टर; २००५-०६, २००६-०७, २०१०-११ या तीन वर्षात ५० हजार ते १ लाख हेक्टर; आणि १९९८-९९, २०००-०१, २००७-०८ ते २००९-१० अशा पाच वर्षात १ लाख हेक्टर पेक्षा जास्त आहे.

४) लघु प्रकल्पामूळे निर्मित सिंचन क्षमतेत झालेली वाढ २००४-०५ या वर्षात नगण्य; १९९८-९९, २००१-०२ ते २००५-०६, २०१०-११ या ७ वर्षात ५० हजार हेक्टर पेक्षा कमी तर उर्वरित ५ वर्षात ५० हजार हेक्टर पेक्षा जास्त आहे.

५) १९९९-००, २००३-०४, २००६-०७ या तीन वर्षात लघु प्रकल्पामूळे निर्मित सिंचन क्षमतेत झालेली वाढ ही मोठया व मध्यम प्रकल्पांपेक्षाही जास्त आहे.

६) पाणीसाठयातील वाढ आणि निर्मित सिंचन क्षमतेतील वाढ यांचा एकमेकांशी मेळ लागत नाही. आकडेवारी त्यामूळे सकृतदर्शनी सुसंगत वाटत नाही. विसंगतींबद्दल संदर्भीय अहवालात खुलासे नाहीत.

            अविश्वसनीयरित्या ‘नगण्य’ अथवा ‘अति’ वाढ आकडेवारी बद्दल संशय उत्पन्न करते. राज्यस्तरीय मोठया, मध्यम व लघु सिंचन प्रकल्पात १९९९-०० सालात पूर्ण राज्यात फकस्त ४ दलघमी (म्हणजे एखाद-दुसरा लघु तलाव!) एवढाच वाढीव पाणीसाठा निर्माण झाला? लघु प्रकल्पांमुळे निर्मित सिंचन क्षमतेत झालेली वाढ तीन वर्षे मोठया व मध्यम प्रकल्पांमूळे झालेल्या वाढी पेक्षाही जास्त आहे? पाणीसाठयातील वाढ व निर्मित सिंचन क्षमतेतील वाढ यांचा एकमेकांशी बहुतांशी वर्षात मेळ लागू नये?  थिअरी व वास्तव यात फरक असतो हे मान्य! पण त्या फरकाबद्दल योग्य ते स्पष्टीकरण देण्याची जबाबदारी कोणाची? ‘घ्या आकडेवारी!’ या प्रकारास पारदर्शकता म्हणायचे काय?

       सिंचन क्षमता खरेच किती निर्माण झाली हे सांगणे जसे अवघड आहे तसेच जी काही सिंचन क्षमता निर्माण झाली ती कितपत टिकून आहे या प्रश्नाचे उत्तर तर त्याहून अवघड आहे. निर्मित सिंचन क्षमता हे काही त्रिकालाबाधित सत्य नव्हे! निर्माण झाल्यावर ती अनेक कारणांमूळे बदलू शकते. त्याचा तपशील चौकट क्र.-२ मध्ये दिला आहे.

_______________________________________________________

चौकट - २: निर्मित सिंचन क्षमता हे त्रिकालाबाधित सत्य नव्हे!

प्रकल्प निहाय निर्मित सिंचन क्षमता खालील कारणांमूळे बदलते:

१) प्रकल्पाच्या पाणलोट क्षेत्रात नवीन प्रकल्प झाल्यामूळे मूळ प्रकल्पातील येवा (यिल्ड) कमी होणे

२) जलाशयातील मृत तसेच उपयुक्त साठयातही गाळाचे अतिक्रमण झाल्याने साठवण क्षमता कमी होणे

३) मूळ सिंचनासाठी असलेले पाणी बिगर सिंचनाकरिता वळवणे/पळवणे

४) जलाशय तसेच कालवा व वितरण व्यवस्थेतील व्यय (बाष्पीभवन, पाझर, झिरपा, गळती, वगैरे) प्रमाणाबाहेर वाढणे

५) लाभक्षेत्रातील कृषि क्षेत्राचे अकृषिकरण (एन.ए.) होणे

६) लाभक्षेत्रातील  अधिकृत प्रवाही सिंचनाचे पाणी जलाशय, कालवे व नदीवरून मोठया प्रमाणात अधिकृत (पण वाढीव) / अनधिकृत उपसा सिंचनाला देणे

७) पिक रचनेत बदल होऊन खरीप व रब्बी पिकांऎवजी उन्हाळी व बारमाही पिके घेतली जाणे

निर्मित सिंचन क्षमतेचे म्हणूनच नियतकालिक वास्तववादी पुनर्विलोकन व्हायला हवे!

_________________________________________________________________

       प्रकल्प ख-या अर्थाने पूर्ण होणे, निर्मित सिंचन क्षमतेबद्दल विश्वासार्ह दस्तावेज असणे आणि ‘पूर्ण’ प्रकल्पांच्या सिंचन क्षमतेचे वास्तववादी पुनर्विलोकन होणे या  मुख्य अटी पूर्ण झाल्या तरच राज्यातील सिंचन विकासाबद्दल काही निश्चित निष्कर्ष काढता यॆतील. त्या अटी पूर्ण न करता बांधलेले अंदाज हे देशातील किती काळा पैसा स्विस बॅकेत आहे या बद्दलच्या अंदाजांसारखे ‘काटेकोर’ असतील! अर्थात, स्विस बॅंकेतील काळ्या पैशाचा येथील उल्लेख हा अंदाजांच्या गुणवत्तेबाबत तुलना करण्यापुरता मर्यादित आहे हे मुद्दाम सांगण्याची गरज नसावी. पब्लिक है; सब जानती है!
[Article published in Weekly "Aadhunik Kisan", Aurangabad (7-13June 2012)]
Note:Graphs could not be posted due to technical difficulty.